Người níu giữ nét đẹp dân tộc Khơ Mú

Năm nay ông Quàng Văn Cá bước sang tuổi 61. Người dân Tọ Cuông gọi ông là nghệ nhân, bởi ông Cá hiểu rõ tập quán xã hội, tín ngưỡng dân gian như: Lễ hội xên bản, lễ hội cầu mưa, lễ hội cầu mùa và một số phong tục, tập quán liên quan đến nghi lễ, tín ngưỡng của người dân tộc Khơ Mú. Ông Cá chia sẻ: “Sinh ra và lớn lên tại bản Tọ Cuông, hồi nhỏ tôi thường theo gia đình đi xem các lễ hội. Với bản tính tò mò nên từ bé, mỗi khi bản tổ chức lễ hội Xên bản, lễ hội Cầu mùa, lễ hội Cầu mưa, tôi thường tới chỗ các thầy cúng ngồi khấn để nghe và xem họ làm lý. Sau mỗi buổi lễ, tôi lại cùng các bạn trong bản bắt chước nhảy theo các điệu múa, dần dần các nghi thức lễ hội, các câu ca, điệu múa truyền thống của người Khơ Mú đều được tôi ghi nhớ”.

Theo lời kể của ông Quàng Văn Cá, cơ duyên được tìm hiểu, học hỏi phong tục, tập quán dân tộc Khơ Mú đối với ông bắt đầu từ năm 1982. Khi đó, mỗi khi bản tổ chức lễ hội Xên bản, cầu mưa, cầu mùa, ông được các thầy cúng trong bản cho theo để giúp việc như: Chuẩn bị lễ vật, sắp xếp các lễ vật trong mâm cúng. Sau khi làm lý xong, ông lại cùng bà con dân bản chuẩn bị các dụng cụ để tổ chức vui chơi, múa hát (múa Tăng Bu, múa sạp, đẩy gậy, kéo co, ném còn...). Với sự am hiểu về văn hóa dân gian của dân tộc mình, những năm tiếp theo, ông Cá được bà con dân bản tín nhiệm, chọn làm thầy cúng chính trong các dịp tổ chức lễ Xên bản, lễ hội Cầu mùa, lễ hội cầu mưa. Ngoài ra, mỗi khi các gia đình trong bản có việc lớn, như làm nhà, đám cưới, đám ma, hay ốm đau... đều mời ông đến để xem ngày, cầu phúc, cầu sức khỏe, làm ăn may mắn cho tất cả các thành viên trong gia đình.  Từ đó đến nay, ông Cá thường xuyên tìm tòi, gìn giữ, bảo tồn các tập quán xã hội, tín ngưỡng phục vụ bà con nhân dân trong bản, xã và là người có uy tín ở địa phương nơi ông sinh sống.

Ông Cá cho biết, đối với lễ hội xên bản của người Khơ Mú, thời gian tổ chức thường từ cuối tháng 2, đầu tháng 3 (dương lịch) hàng năm. Lễ vật cúng gồm: Vòng cổ, vòng tay, trang phục nam nữ, lợn, gà, gạo, rượu, vải (trắng, đen, đỏ), nến sáp ong, bánh chưng, một bát canh, một đĩa trầu ngoài ra còn có đạo cụ các trò chơi (quả còn, dây kéo co, sạp, cây hưm mạy, gậy tăng bu). Việc tổ chức lễ hội xên bản là để cầu mong các vị thần linh, ma làng phù hộ cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, vạn vật sinh sôi, con người khỏe mạnh, bản mường ấm no, nhà nhà hạnh phúc. Đối với lễ hội cầu mùa, được tổ chức khi lúa chín, lúa đã gặt xong và chất thành đống trên nương, ruộng; để bày tỏ lòng thành kính, biết ơn đến “mẹ Lúa”, cầu xin các vị thần linh, trời đất phù hộ cho hoa màu tốt tươi, mùa màng bội thu, qua đó tạo khí thế, hi vọng vào năm mới đầu vụ mới với ước vọng cuộc sống ngày một sẽ ấm no, đầy đủ, tốt đẹp hơn. Còn lễ hội cầu mưa, thời gian tổ chức khoảng tháng 3 (âm lịch) hàng năm. Lễ hội là để cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, cầu mong sự che chở của thần linh, qua đó phản ánh ước muốn của đồng bào về một cuộc sống no đủ, hạnh phúc.

Ông Cá tâm niệm, các lễ hội truyền thống của người dân nơi đây không chỉ mang ý nghĩa tâm linh, gắn với cuộc sống lao động nông nghiệp mà còn là lúc để cầu sức khỏe, may mắn, và cũng là thời điểm để bà con đến gần nhau hơn, hiểu nhau hơn, cùng chung sức xây dựng bản làng no ấm. Chính vì những suy nghĩ đó, bao năm qua, ông Cá luôn trân trọng, gìn giữ, bảo tồn các nét đẹp văn hóa này. Ông cũng đã truyền dạy cho nhiều học trò trong bản. Đặc biệt, với sự am hiểu của bản thân, ông Cá thường xuyên tham gia thực hành các lễ hội của bản, các chương trình văn hóa, văn nghệ của xã, huyện và của tỉnh. Ông cũng là người vinh dự được tỉnh chọn làm đại diện bà con dân tộc Khơ Mú đến sống, làm việc từ năm 2016 - 2019 tại làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam tại Đồng Mô, TX. Sơn Tây, TP. Hà Nội. Trong quá trình sinh sống và làm việc tại đây, ông Cá tích cực tham gia, hướng dẫn, giới thiệu, trình diễn các lễ hội truyền thống và quảng bá các nét đẹp về văn hóa, tri thức, ẩm thực, các sản phẩm thủ công của dân tộc Khơ Mú tới đông đảo du khách trong và ngoài nước. Với những đóng góp của mình, ông Cá đã được nhiều giải thưởng, giấy khen của các cấp, bộ, ngành. Đặc biệt, đầu năm 2021, ông Quàng Văn Cá được cơ quan chuyên môn của tỉnh hoàn thiện hồ sơ, gửi lên cấp có thẩm quyền xem xét, đề nghị Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân ưu tú” trong lĩnh vực văn hóa phi vật thể.