Quá trình ra đời và tồn tại của lễ hội Hoa Lư
Vua Đinh Tiên Hoàng (924-979) ở ngôi Hoàng đế từ năm 968 đến năm 979, người anh hùng lập nên Nhà nước phong kiến Trung ương tập quyền đầu tiên của Việt Nam. Đinh Bộ Lĩnh sinh tại thôn Vân Bòng (nay là xã Gia Phương, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình). Ngay từ khi còn nhỏ, Bộ Lĩnh đã thể hiện trí dũng hơn người, hàng ngày cùng các bạn chăn trâu trong vùng lấy trâu làm ngựa, lấy bông lau làm cờ để tập trận giả, khi lớn lên phát huy tài năng quân sự, dấy binh dẹp loạn lập nhiều chiến công. Sau khi dẹp loạn 12 sứ quân, thu giang sơn về một mối Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi Hoàng đế, đặt tên nước là Đại Cồ Việt, lấy niên hiệu là Thái Bình và đóng đô ở Hoa Lư.
Lễ tế tại Lễ hội Hoa Lư.
Vua Lê Đại Hành (941-1005) là Thập đạo tướng quân của Vương triều Đinh, sau khi lên ngôi vua, lập ra nhà Tiền Lê (981-1009) đã kế tục xuất sắc sự nghiệp của nhà Đinh, tổ chức kháng chiến chống quân Tống xâm lược (năm 981) thành công, có công phát triển đất nước về kinh tế, quân sự và văn hóa với những trang sử hào hùng.
Khi vua Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long, nhân dân địa phương đã xây dựng đền thờ trên nền móng cũ của cung điện để tưởng nhớ công đức của hai vua Đinh Tiên Hoàng và Lê Đại Hành. Ngôi đền quay hướng bắc. Nhưng theo thời gian ngôi đền đó không còn nữa, đến năm 1600 Lễ quận công Bùi Thời Trung đã xây dựng lại hai ngôi đền như cũ, nhưng quay theo hướng đông. Đến năm 1676, nhân dân Trường Yên trùng tu hai ngôi đền lớn hơn. Đến năm 1898, Dương Đức Vĩnh đã cùng với nhân dân Trường Yên sửa đền vua Đinh, làm ngưỡng cửa đá và nâng cao đền bằng tảng đá cổ bồng như ngày nay.
Lễ hội Hoa Lư năm 2017.
Đồng thời, cộng đồng dân cư xã Trường Yên đã tổ chức lễ hội để tưởng nhớ công lao to lớn của vua Đinh, vua Lê trong công cuộc dựng nước và giữ nước. Lễ hội được tổ chức hàng năm và trở thành Lễ hội truyền thống của cộng đồng dân cư xã Trường Yên. Theo Từ điển lễ tục Việt Nam các vua Lý, Trần, Lê, Mạc, Nguyễn đều lấy ngày 16 tháng 8 âm lịch- ngày kỵ của vua Đinh làm ngày lễ. Đến thời Khải Định (1916-1925) lấy ngày vua Đinh đăng quang ngôi Hoàng đế ngày 10 tháng 3 âm lịch làm ngày lễ. Trong cuốn Cửu khúc phần Hán văn, lễ hội được tổ chức vào tháng 10 âm lịch. Theo bia đá thời Thiệu Trị năm thứ 3 (1843) ở đền Đinh có ghi: “Tế quan Trần Chương vâng mệnh triều đình về đền Đinh làm lễ tế vào tháng Bồ”, tức là tháng 5 âm lịch. Trong cuốn Lễ hội Trường Yên, sách được viết bằng tiếng Pháp, năm 1940 lễ hội được tổ chức vào ngày rằm tháng 2 âm lịch, vì coi đó là ngày sinh của vua Đinh.
Như vậy, Lễ hội truyền thống Hoa Lư từ năm 1940 trở về trước chỉ tổ chức trong một ngày và lấy các ngày có liên quan đến vua Đinh Tiên Hoàng để tổ chức, các nội dung tổ chức lễ hội cũng chỉ nhắc đến các sự kiện có liên quan đến vua Đinh như: múa cờ lau tập trận (tái hiện lại thuở thơ ấu khi vua Đinh còn là mục đồng, nhưng đã thể hiện vị thế của một quân vương), kéo chữ Thái Bình (niên hiệu của nhà nước Đại Cồ Việt do vua Đinh sáng lập nên), ca cửu khúc (xuất phát từ việc vua Đinh rất thích xem hát),... còn vua Lê không được nhắc tới. Bởi quan niệm dưới thời phong kiến vua Lê chỉ là tòng tự, nghĩa là tế lễ theo mà thôi. Hiện nay, lễ hội được tổ chức trong ba ngày, từ ngày 8 tháng 3 âm lịch đến ngày 10 tháng 3 âm lịch hàng năm. Với lý do, theo Đại Nam nhất thống chí, dưới thời vua Minh Mạng năm thứ 4 (1823), vai trò quan trọng của vua Lê Đại Hành trong tiến trình lịch sử dân tộc đã được ghi nhận và được liệt vào miếu Lịch đại đế vương- miếu thời chung các vua ở các triều đại kinh thành (Huế), còn ở Trường Yên thì cấp sắc phong cho dân làng phụng thờ; đồng thời, ngày kỵ của vua Lê cũng vào tháng 3 âm lịch năm ất Tỵ (1005), trùng với tháng vua Đinh đăng quang ngôi Hoàng đế vào năm Mậu Thìn (968), nhưng trước hai ngày, tức là vào ngày 8 tháng 3 âm lịch.
(*) Bài viết của Thường trực Huyện uỷ Hoa Lư rút trong cuốn Kỷ yếu hội thảo khoa học “Văn hoá và con người Ninh Bình trong phát triển bền vững” - NXB Đại học Quốc gia Hà Nội.